تحقیق سقاخانه

دانلود تحقیق سقاخانه

چکیده

این تحقیق گذری است بر یکی از موضوعاتی که چندین سالی است پیرامون آن خیلی صبحتی وجود ندارد و یا اگر باشد بسیار محدود است . هنوز هم این مکان تاریخی – مذهبی که ریشه در نگرش های دینی ما دارد و کم کم با یک سری باورها و عقاید عجین شده ، در نظر بسیاری از اهمیت خود ساقط نشده و فقط گرد و غبار زمانه بر روی آن نشسته است .

در این تحقیق سعی کرده‌ام با کنکاشی  در تاریخ مطالبی  پیرامون علل پیدایش سقاخانه‌، معماری ظاهری آن ، عناصر ونشانه‌های نمادین در آن ، که هر یک برای مردم معنا و مفهومی دارد را بگنجانم و از دیگر سو به پیوند سقاخانه و هنر پرداخته و نمونه هایی از این آثار ارائه گردیده است ،‌که در طول این مقاله می‌توانید ملاحظه فرمایید  و با این آرزو که موثر واقع شود و چه بسا روزگاری ، سقاخانه نذر شما را نیز برآورده سازد.

–

مقدمه

نخست باید معنی دین و هنر مشخص شود و سپس ربط حقیقی دین و هنر مورد تحقیق قرار گیرد تا در نهایت بتوان برای پرسش مذکور پاسخی مستدل یافت .

 «دین به معنای کل عبارت است از مجموعه فرامین ، قواعد و دستورات و احکام الهی که برای خیر و سعادت و کمال انسان توسط پیامبران به بشر ابلاغ شده است . عنایت دین خیر و کمال مطلق است و کمال مطلق زیبایی حقیقی و جمال مطلق است . دریافت حقیقت مطلق ، شهودی است و عشق ذاتی ابنای بشر به حقیقت مطلق (حقیقه الحقایق) منشا شهود است و شهود میسر نشود الا به مسیر روح درعالم قدس و استغراق در دریای وحدت و آشنا شدن ذوق به توحید .[۱]»

حقیقت دین ، معرفت الهی است . موضوع و هدف دین ،‌وجود مطلق (‌خداوند)‌ است وشریعت ( دین ) راه و رسم الهی شدن را به انسان می‌آموزد تا صفات الهی در وجود انسان تجلی یابد و به مقام خلیفه الهی رسد .

الذی احسن کل شی خلفه و خدا کسی است که هر چه را آفرید ، نیکو آفرید (‌آفریده او در نهایت حسن و زیبایی است ) .

در جهان چو حسن یوسف کس ندید           حسن آن دارد که یوسف آفرید

 حضرت امام ( ره ) در کتاب شریف[۲] دعای سحر می‌فرمایند :« بهاء به معنای زیبایی است و زیبایی عبارت است از وجود ، پس هر چه خیر و زیبایی و سناهست همه از برکات وجود است و سایه آن است تا آن جا که گفته‌اند مساله اینکه وجود عبارت از خیر و زیبایی است همه از بدیهیات است پس وجود، همه‌اش زیبایی و جمال و نور و روشنی است و هر قدر وجود قوی‌تر باشد زیبایی‌اش عامتر و زیباتر خواهد بود .»

وجود تجلی واجب الوجود است . این تجلی و ظهور ، جلوه ی کمال مطلق و جمال مطلق و مساوی زیبایی است . اگر زیبایی ذات هنر باشد غایت هنر به امر خارج از ذات دلالت ندارد . پس غایت هنر همان حقیقت ذاتی آن و حقیقت ذاتی هنر ، زیبایی حقیقی است . از این باب ،‌موضوع و هدف ، دین و هنر امری واحد است . در هنر زیبایی حقیقی وجود مطلق و به عبارتی جمال مطلق است و از حیث تفاوتی میان موضوع دین و هنر نیست .

 « فلوطین معتقد است :« جسم زیبا از طریق بهره‌یابی از نیروی صورت بخشی که از صور خدائی می‌آید ، وجود پیدا می‌کند . عقل و هر چه از عقل فیضان می‌یابد زیبایی اصیل روح است نه زیبایی ناشی از امور بیگانه و بدین جهت است که می‌گویند روحی که نیک و زیبا شود همانند خدا می‌گردد زیرا خدا منشا بخش بهتر و زیباتر هستی و به عبارت بهتر منشا خودهستی یعنی زیبایی است . روح ، موجودی خدائی و خود جزئی از زیبایی است و به هر چه نزدیک شود و دست یابد ، آن را تا آن حد که قابلیت بهره‌وری از زیبائی دارد ، زیبا می‌سازد ، اگر بینی که زیبا نیستی همان کن که پیکر تراشان با پیکر می‌کنند ،‌ هر چه زیادی است بتراش و دور بینداز ، این جا را صاف کن ، آنجا را جلا بده ، کج را راست کن و سایه را روشن ساز و از کار خسته شو تا روشنایی خدائی فضیلت ، درخشیدن آغاز کند و خویشتن داری را برا و رنگ مقدسش بینی ،‌روح اگر خود زیبا نباشد زیبایی را نمی‌تواند دید از این رو کسی را که می‌خواهد نیکی و زیبایی را ببیند نخست خود را باید همانند خدا کند و نیک و زیبا شود .»

اگر ذات هنر دینی است ، صورت هنر هم تجلی همان ذات است و صورت از ذات خود نمی‌تواند تخلف کند . این صورت ، صورت محسوس است و در هنرهای تجسمی که با عینیت سروکار دارد صورت جسمانیه نامیده می شود .

 « میکل آنژ» می‌گوید :« هنر خوب برای نزدیکی به پروردگار است و در واقع جلوه‌ای از مظاهر زیبایی اوست …. نقاشی خوب ذره‌ای از کمال حق و نشانه‌ای از آوای موسیقی جان بخش آنست …. پس کفایت نیست استادی چیره باشی . باید روحت صفا داشته باشد و سلامت فکرت از روح القدس نشأت گیرد .

 «چکشم سنگ‌های سخت را صورت می‌دهد دستم آن را بر می‌گیرد هم فرمان می‌دهد یا آن را زیرو رو می‌سازد . بنابراین نیروی دیگری است که سنگ سخت را نرم می‌کند و چکش خداوند است که زیبایی می‌آفریند . من وبسیاری مثل من ، وظایفشان را چون فرمانی که از طرف پروردگار به آنان داده شده ، انجام می دهند من با وجود ضغف و پیری ، به سبب عشق به پروردگارم که همه امیدم بسته به اوست به هیچ وجهی از وظایفم دست برنخواهم داشت .[۳]»

« میر عماد حسنی » بر بیان صفات کاتب ( خوشنویس ) چنین می‌نویسد :« بدان که کاتب باید از صفات ذمیم احتراز نماید زیرا که صفات ذمیمه در نفس علامت بی‌اعتدالی است و حاشا که از نفس بی ‌اعتدال کاری آید که در او اعتدال باشد .» [۴]و حال نگاهی گذرا می اندازیم به موضوع مقاله سقاخانه این ساحت پاک و مقدس ، این جگر پاره‌ی باور مردم ، مکانی که نامش یادآور گلوهای تشنه و سیراب شده است و منظرش از خنکای طراوت و نمناکی فضا ، تا وجود آب و خیسی در و دیوارش حکایتگر سرگذشت ویژه خود است .

حکایت گوشه‌ای از فرهنگ اجتماعی مردم پیشین این مرز و بوم است که توجه واحترام به آن بخشی از ذهنشان را به خود مشغول می‌داشت . سقاخانه ؛‌محلی که هنوز مردم بر آن دست و پیشانی و لب می‌سایند تا مراد خود گیرند . این تراوشگاه اندیشه‌ی یقین و حاجت که بامدادان تواضعگاه عابران مصفا بوده و پسینگاهان پذیرای خسته از سرکارآمدگان روز به پیاله‌ای آب .

 سقاخانه ، تجسم عینی پاره‌ای از فرهنگ اعتقادات دینی مردم این دیار است ، که با هر گره و قفل و نشانی که به در و دیوارش زده شده ، داستانی از آرزوها و گرفتاری‌ حاجتمندانش را در بر دارد .

 «در فرهنگ سقاخانه ، نگاه به زندگی جور دیگری است . اگر چه آدم‌ها خود را از آن سیراب می‌سازند ولی : گره می‌زنند تا گره کارشان گشوده شود .

قفل می‌کنند تا کلید بن بستهای زندگی‌شان رابجویند .

پول می‌ریزند تا قرضشان ادا گردد.

 شمع می‌افروزند تا تیره‌گی را بنده سازند .

نشانی می‌کوبند تا دست اقبالی در بختشان را بکوبد .

 و به عین می‌بخشند تا به ذهن طلب کنند .

 در این فرهنگ صحبت از سادگی دلهایی است که رنگ تدلیس و تلبیس به خود نگرفته‌اند و پاکی دل خویش را به شباهت آینه‌ای قلمداد کرده‌اند،‌که پاسخ طلب حاجتشان را در آن ، هم چون تصویری ناپیدا به انتظار می‌نشیند .[۵]»

–

فهرست مطالب

مقدمه ۱
فصل اول : نماد و نگرشی نمادین
۱-۱ نماد و نگرش نمادین به هستی ۶
۱-۲ نماد و نقش آن در زندگی ۱۰
فصل دوم : سقاخانه
۲-۱وجود افتراق فضاهای سنتی و مدرن ۱۳
۲-۱-۱ شناختی از دو واژه «نوگرایی» و «سنت گرایی» ۱۳
۲-۱-۲ گرایش به فضاهای شهری سنتی ۱۴
۲-۱-۳ مقایسه فضاهای سنتی و مدرن ۱۶
۲-۲ فرهنگ واژگانی سقاخانه ۱۸
۲-۳ علل پیدایش سقاخانه ۲۴
۲-۴ دو عنصر اساسی در سقاخانه ۳۱
۲-۴-۱ آب ۳۲
۲-۴-۱-۱ آب عنصر مقدس و مشترک در ادیان پهنه ی ایران زمین ۳۴
۲-۴-۱-۲ آب در دیگر آیین های باستانی ۳۶
۲-۴-۱-۳ آب در ادیان و آیین ها ۳۷
۲-۴-۱-۳-۱ آب در دیانت یهود ۳۷
۲-۴-۱-۳-۲ آب در مسیحیت ۳۸
۲-۴-۱-۳-۳ آب در آیین مندائی و صابئین ۳۸
۲-۴-۱-۳-۴ آب در اسلام ۳۹
الف : بازتاب آب در اسلام ۳۹
ب: آب در عرفان اسلامی – ایرانی ۴۰
ج: آب ، واقعه کربلا و آب تربت ۴۲
د: آب و مذهب دو روی یک سکه‌اند در سقا خانه ۴۵
۲-۴- ۲ آتش ۵۰
۲-۴-۲-۱ آتش و نور در ایران باستان ۵۰
۲-۴-۲-۱-۱ اهمیت آتش و نور درجهان بینی آفرینش ایران باستان ۵۳
۲-۴-۲-۱-۲ آتش و نور واسطوره های آن در فرهنگ آریایی ۵۳
۲-۴-۲-۲ کارکرد رمزهای آتش و نور در اسلام ۵۴
۲-۴-۲-۳ کارکرد رمزهای آتش و نور در ایران ۵۵
۲-۴-۲-۴ نور و هنر ۵۶
۲-۵ معماری سقا خانه ۵۷
۲-۶ عناصر نمادین سقا خانه ۶۰
۲-۶-۱ آینه ۶۱
۲-۶-۲ شمع ( چراغ نفتی ، لوستر ) ۶۳
۲-۶-۲-۱ شعله شمع ۶۴
۲-۶-۲-۲ سوگند به نور و روشنایی و فروغ و شمع افروزی ۶۶
۲-۶-۲-۳ شمع گردانی در مراسم مقدس ۶۷
۲-۶-۲-۴ شمع در سقا خانه : آتش و آب ۶۷
۲-۶-۳ قفل ۶۸
۲-۶-۴ آدمکهای فلزی ۷۰
۲-۶-۵ پنجه ۷۲
۲-۶-۶ چشم ۷۴
۲-۶-۷ ظرف سقا خانه‌ای ۷۵
۲-۶-۸ ستاره ۷۶
۲-۷ تزئینات دیگر سقاخانه ۷۶
۲-۷ -۱ کتیبه نویسی ۷۶
۲-۷-۲ سنگاب ۸۰
۲-۸ رنگ در سقاخانه ۸۱
۲-۸-۱ پیشینه ای از رنگ ۸۱
۲-۸-۲ خواص رنگ سبز ۸۲
۲-۸-۲-۱ مسرت بخشی و شاد آور بودن ۸۳
۲-۸-۲-۲ تقویت تحمل پذیری و صبر ۸۳
۲-۸-۳ رنگ سبز در سقاخانه ۸۴
۲-۹ معرفی تعدادی از سقاخانه‌های معروف
۲-۹-۱ سقاخانه عزیز الله ۹۰
۲-۹-۲ سقاخانه سردر مجلسی ۹۲
۲-۹-۳ سقاخانه طوقچی ۹۳
۲-۹-۴ سقاخانه آقا میرزا اسدالله روضاتی ۹۵
۲-۹-۵ سقاخانه در دشت ۹۷
۲-۹-۶ سقاخانه حاج آقا شجاع ۹۹
۲-۹-۷ سقاخانه پنج شنبه دین ۱۰۱
۲-۹-۸ سقاخانه قدیمی رو به روی سردر مسجد جورجیو ۱۰۳
۲-۹-۹ سقاخانه‌های درب امام ۱۰۵
۲-۹-۹-۱ سقاخانه دالان درب امام ۱۰۵
۲-۹-۹-۲ سقاخانه صحن شمالی درب امام ۱۰۶
۲-۹-۹-۳ سقاخانه مجاور درب امام ۱۰۷
۲-۹-۱۰ سقا خانه مسجد حکیم ۱۰۸
۲-۹-۱۱ سقا خانه هارونیه ۱۰۹
۲-۹-۱۲ سقاخانه درب کوشک ۱۱۰
۲-۹-۱۳ سقاخانه بیدآباد ۱۱۰
۲-۹-۱۴ سقاخانه حاج محمد جعفر ۱۱۱
۲-۹- ۱۵ سقاخانه قصر در دشت ۱۱۲
۲-۹-۱۶ سقاخانه گرگ یراق ۱۱۳
۲-۹-۱۷ سقاخانه گذرهارونیه ۱۱۴
۲-۹-۱۸ سقاخانه حاج علی ۱۱۵
۲-۹- ۱۹ سقاخانه آقانور ۱۱۶
۲-۹-۲۰ سقاخانه ترکها ۱۱۷
۲-۹- ۲۱ سقاخانه مسجد سید ۱۱۸
۲-۹-۲۲ سقا خانه تاج الدین ۱۱۹
۲-۹-۲۳ سقاخانه مسجد لبنان ۱۲۰
۲-۹- ۲۴ سقاخانه مسجد ذکر الله ۱۲۱

فصل سوم : مکتب سقا خانه
۳-۱ مکتب سقا خانه و پیدایش آن ۱۲۲
۳-۲ هنرمندان مکتب سقا خانه ۱۲۷
۳-۲-۱ منصور قندریز ۱۲۷
۳-۲-۲ حسین زنده رودی ۱۲۹
۳-۲-۳ پرویز تناولی ۱۳۱
۳-۲-۴ فرامرز پیل آرام ۱۳۳
۳-۲-۵ ژازه طباطبایی ۱۳۴
۳-۲-۶ جعفر روحبخش ۱۳۵
۳-۲-۷ مسعود عربشاهی ۱۳۵
۳-۲-۸ ناصر اویسی ۱۳۷
۳-۲-۹ صادق تبریزی ۱۳۸
۳-۳ تطبیق برخی آثار هنرمندان سقاخانه با ادعیه و طلسمات ۱۳۹
۳-۴ نمونه‌ای دیگر از آثار هنرمندان معاصر با نگاه سقاخانه‌ای ۱۴۵
نتیجه گیری ۱۵۲
گزارش کار عملی ۱۵۴
منابع ۱۶۵