مقاله طبیعت و معماری خوزستان، دزفول

مقاله طبیعت و معماری خوزستان، دزفول

جغرافیای خوزستان ، دزفول :
خوزستان نزدیک به ۶۴۷۴۶ کیلو متر مربع بین ۲۹ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۳۳درجه و ۴ دقیقه عرض شمالی و ۴۷ درجه و ۴۱ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۳۹ دقیقه طول شرقی قرار گرفته است استان خوزستان در جنوب غربی فلات ایران واقع شده که از شمال غربی به استان ایلام و از شمال استان لرستان ، از شمال شرقی و مشرق به استانهای چهار محال بختیاری و کهگیلویه و بویر احمد ، از جنوب شرقی به استان بوشهر ، از جنوب به خلیج فارس و از مغرب به کشور عراق محدود می شود

کوه‌های مرتفع رشته جبال زاگرس در حاشیه شرقی و شمالی دشت خوزستان رودخانه‌های پر آبی را به این دشت سرازیر کرده است و وجود خاک رسوبی و حاصلخیزی که بیشتر این دشت را فرا گرفته موقعیت کم نظیری از نظر حاصلخیزی برای این منطقه ایجاد کرده است ساکنان این دشت چه در دورانهای باستانی و چه در اعصار تاریخی توانسته‌اند با وسائل مصنوعی مانند سدها ، آبراه‌ها ، آب را در سطح زمین جاری کنند و در این دشت وسیع به پیشرفت‌های چشمگیری نایل آیند و مراکز اجتماعی و کشاورزی بزرگی در آن تشکیل دهند از نظر پستی و بلندی خوزستان را می توان به دو منطقه کوهستانی و جلگه‌ای تقسیم نمود .

منطقه کوهستانی به طور عمده در شمال شرقی و شرق استان قرار گرفته و حدود مساحت کل استان را شامل می شود ومنطقه جلگه‌ای در خوزستان از جنوب دزفول ، مسجد سلیمان ، رامهرمز و بهبهان آغاز شده تا کرانه‌های خلیج فارس و اروندرود ادامه دارد این جلگه‌ها دارای شیب کم است و در برخی از نقاط آن گنبدهای نمکی وجود دارد که در شور کردن اراضی آب‌ها نقش عمده‌ای دارد وسعت این منطقه تقریباً ۶۵ درصد مساحت کل استان می باشد آب و هوای خوزستان در مناطق کوهستانی مرتفع با تابستان‌های معتدل و زمستان های سرد و در نواحی کوهپایه ای دارای آب و هوای نیمه بیابانی و در نواحی جلگه ای و پست هر چه به سمت جنوب شرق پیش رویم خصوصیات آب و هوا از نیمه بیابانی و کناره ای تبدیل می شود و منابع آبهای سطحی خوزستان که دارای ارزش والایی در اقتصاد ایران می باشد شامل پنج رود خانه اصلی کارون ، دز ، کرخه ، جراحی ، هندیجان است که میانگین حجم سالانه آبهای سطحی معادل ۵/۳۳ متر مکعب برآورد گردیده است و تاکنون سدهای بزرگی مانند دز روی رودخانه دز و سد شهید عباس پور بر روی رودخانه کارون و سدهای تنظیمی و انحرافی دیگر بر روی سایر رودخانه های استان احداث گردیده است .

پیدایش ناهمواریهای خوزستان مربوط به دوران سنوزوئیک است قسمتهای شمالی و شرقی آن طی تحولات کوهزایی در دوره ترشیاری به صورت مجموعه ای چین‌خوردگی در آمده و شامل تاقدیسهای و ناودیسهای است که به موازات دیگر چین خوردگیهای زاگرس کشیده شده اند قسمتهای جنوبی و غربی این چین خوردگیها طی دوره کوارترنری ، در نتیجه تجمع آبرفت رودها ، و تدریجاً به صورت سرزمینهای هموار در آمده است .

جنس سنگهای این چین‌خوردگی‌ها از نوع مارن آهک، ماسه ، گچ و نمک است رسوبات مناطق هموار از تخریب آن چین خوردگی ها به وجود آمده اند رودها علاوه بر ایجاد تغییر شکل در ناهمواریهای موجود در مسیر خود، موجب عقب نشینی دریا و گسترش خشکی نیز می شوند بر اساس پژوهشهای انجام شده سالیانه ، حدود ۵۴ متر مربع از کرانه های شمالی خلیج فارس که در مجاورت خاک خوزستان و کشور عراق قرار دارد در آب دریا پیشرفت می کند .

جغرافیای سیاسی دزفول :
شهر دزفول مرکز شهرستان دزفول می باشد و در شمال استان خوزستان و در قسمت جلگه ای آن با مساحتی به اندازه ۴۷۶۲ کیلومتر مربع واقع شده است این شهر در موقعیتی بین ۴۸ درجه و ۳۴ دقیق طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و بین ۳۲درجه و ۳۲دقیقه و ۸ دقیقه عرض شمالی از استوا قرار گرفته است و ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۲۰ متر می باشد .

شهر دزفول در ۷۲۱ کیلومتری تهران و در فاصله ۱۶۰ کیلومتری شمال اهواز قرار دارد و از شمال به استان لرستان و از شرق به شوشتر و از جنوب به اهواز و از مغرب به اندیمشک و ایلام محدود می گردد.

این شهر دارای ۳ بخش مرکزی ، چغامیش و سردشت می باشد که این سه بخش از ۵ شهر به نامهای صفی آباد ، دزآب ، میانرود ، سردشت و از۱۱ دهستان دیگر تشکیل گردیده است .

جغرافیای طبیعی دزفول :
بحث در زمینه محیط طبیعی یعنی آن بخش از محیط زیست که محصول عملکرد و عناصر ، عوامل و نیروهای بوده و در غیاب امر به چشم اندازی طبیعی متنوع تجلی می‌نماید .

جهت شناخت طبیعت می‌بایست همواره مجموعه عوامل ومنابع طبیعی را دید زیرا در طبیعت همواره مجموعه مطرح است . به یک رودخانه ، تعدادی گیاه ، یک کوه و غیره به تنهائی نمی تواند چشم انداز جالبی داشته باشد بلکه مجموعه پدید آمده از ترکیب و تداخل این عوامل است که چشم انداز جالبی به خود می گیرد و طبیعت نامیده می شود .

زلزله خیزی منطقه دزفول :
یکی از نزدیک‌ترین نقاط منطقه خوزستان به محل تقاطع دو نوار زلزله خیز زاگرس و انشعاب جنوبی البرز است و به همین سبب این منطقه بارها شاهد زمین لرزه‌هایی بوده است . لیکن این زلزله ها دارای بزرگی زیادی نبوده و کمتر زلزله‌هایی با بزرگی ۵ ریشتر بیشتر گزارش شده است .

کلیاتی درباه خوزستان کهن :
پیش از طلوع تمدن های تاریخی و حتی هزاران سال پیش از تمدن ایلامی و تمدن‌های بین النهرین اقوامی و مردمانی که تفکرات فلسفی و اساطیری توأم با ذوق هنری و نگارگری و افسانه پردازی و تنظیم روابط اجتماعی و صنایع ظریف ابتدائی داشته اند در سرزمین‌های خوزستان و پارس ساکن بوده اند .

وجوه اشتراک و التباس بی شماری در مبانی فکری و فلسفی و هنری و حتی لغوی اقوام ساکن خوزستان از دیر باز ، یعنی تا حدود چند هزار سال پیش از میلاد مسیح ، با اقوام و مردمان ساکن نواحی مختلف زاگرس و کوهستانهای البرز و ایران شناسی و مرکزی وجود داشته است .

نظریه ی ورود اقوامی ناشناخته که گفته اند از نقاطی مجهول به سرزمین های نامعلوم وارد شده و قسمتی از آنها در ایران زمین سکونت گزیده اند و تمدنی رابا خود آورده‌اند ، با مطالعه در مبانی فکری و زبان شناسی و مدارک تاریخی و باستان شناسی اقوام قدیمی ساکن خوزستان ، در معرض تردید قوی افتاده و دیگر نمی توان آن نظریه را مانند یا اصل غیر قابل تردید علمی مورد قبول قرار داد .

هنر نگارگری و خط نویسی از همین سرزمین خوزستان آغاز شد و یا اگر به درست ، زمانی دراز پیش از دیگران ، یعنی پیش از همسایه شان سومریها ، آغاز دبیری و خط نویسی نکرده اند ، دست کم همزمان با آنها در ابداع خط و نقش و نگار خط نویسی یا خطوط تصویری گام برداشته اند و این خط نویسی و نگارگری دبیری با آنچه بنا بر کشفیات باستان شناسی در سایر نواحی ایران مانند « سگزآباد قزوین » به دست آمده است و جزئی از تمدن کهنسال آغاز ین ایرانی بوده است ، هم آهنگی و هم گامی دارد.

پرستش ارباب انواع ، ستاره شناسی ، و بخصوص آب پرستی ، و پرستش مظاهر آن و نیایش ناهید و یا آناهیتا ، در جلگه ی خوزستان که از هر سوی رودی بزرگ و خروشان سر به دشت فراخ و بارو آن می گذارد بر اساس تکوین و تطور و تکامل فلسفه های فکری و تجلیات هنری و ذوقی و خطوط تصویری و نقوش فرهنگی و مذهبی و تمدنی اساطیری و اساس مذاهب این منطقه از جهان بوده است

آثار پرستش آب و مظهر عمده یا ایزد بانوی بزرگ آن ناهید ـ آناهیتا و آثار نیایش ایزد پرجلال دیگر دنیای قدیم یعنی تیر ـ عطارد ، در فرهنگ و تمدن این سرزمین عقاید دینی و فرهنگ عامه ی آن اثر گذاشته و تا به امروز هم قسمت هائی از آن در ذهن و فکر مردم آن دیار پا برجاست و این اعتقادات در فرهنگ ودائی هندی ونزد اقوام هند ایرانی و اقوام بین النهرین هم نفوذ و اعتبار تأثیر کامل یافته و آثار آن در ادبیان سنگ نبشته و نقوش سفالینه و آراء و عقاید مذاهب قدیمی بین النهرین و هند و سند محفوظ و مکشوف است .

آثار و مظاهر فکری و ستایش تیر و ناهید دو خدای نامور خوزستان بین النهرین قدیم در ادبیات زردشتی در « اوستا» و «یشت ها » المثال آن به خوبی نمایان است و تا به زمان ما با نام های « آبان یشت » و « تیشتر یشت » و « رام یشت » و امثال آن به جای مانده است .

فهرست مطالب
جغرافیای خوزستان ، دزفول : ۱
جغرافیای سیاسی دزفول : ۳
جغرافیای طبیعی دزفول : ۴
زلزله خیزی منطقه دزفول : ۵
کلیاتی درباه خوزستان کهن : ۵
آثار تاریخی : ۷
مهمترین آثار تاریخی ، باستانی شهرستان دزفول عبارتند از : ۸
آثار مذهبی : ۹
شناسنامه‌ی معماری دزفول : ۱۱
رودخانه دزفول : ۱۲
حمداله مستوفی آن را جندی‌شاپور ذکر می‌کند : ۱۳
پل دزفول : ۱۴
ضرورت ایجاد پل دزفول : ۱۶
سازندگان پل : ۱۹
مصالح پل از کجا آمده ؟ ۲۳
ساختمان و نوع ملات به کار رفته در پل : ۲۴
شرح عمومی پل‌های بزرگ باستانی در خوزستان : ۲۷
شکل پایه‌های پل و ابعاد آنها : ۲۸
دوران‌های تعمیرات پل : ۲۹
شکل و فرم پل از قدیم تا به حال : ۳۲
فهرست منابع : ۳۷

فهرست منابع :
۱- آب و فن آبیاری در ایران باستان
۲- احسن التقاسیم فی المعرفه الاقالیم ؛ ابو عبداله محمد بن احمد مقدس ؛ ترجمه دکتر علینقی متروی
۳- استخراج آب‌های پنهانی ؛ تألیف ابوبکر محمد بن الحسن الحاسب الکرجی ؛ ترجمه حسین غریو جم
۴- المسالک الممالک ؛ تألیف ابو اسحق ابراهیم اصطخری ؛ به کوشش ایرج افشار
۵- ایرانشهر ؛ جلد اول ؛ نشریه شماره ۲۲ کمیسیون ملی یونسکو در ایران
۶- تاریخ جغرافیایی خوزستان ؛ تألیف سید نورالدین امام
۷- تاریخ روضه الصفاء ؛ تألیف میر محمد بن سید برهان الدین خواند شاه ، الشهیر به « میر خواند »
۸- تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک ؛ تألیف محمد بن جریر طبری ؛ ترجمه ابوالقاسم پاینده
۹- جفرافیای خوزستان ؛ تألیف سیفاله رشیدیان
۱۰- حدود العالم من المشرق الی المغرب ؛ به کوشش دکتر منوچهر ستوده
۱۱- دیار شهریاران ، جلد نخستین ؛ تألیف احمد اقتداری
۱۲- سفرنامه جنوب ایران ؛ تألیف بابن و هوسه
۱۳- سفرنامه جنوب خوزستان ؛ حاج عبدالغفار نجم الملک
۱۴- سفرنامه مادام دیولافوآ
۱۵- شکرستان در تاریخ شش هزار ساله خوزستان
۱۶- شرح حال خاندان آیت ا… حاج شیخ محمد علی معزی دزفولی
۱۷- لغت‌نامه دهخدا ؛ دانشگاه تهران
۱۸- نزهه القلوب ؛ تألیف حمداله مستوفی قزوینی